Ein pioner

John Wycliffe og Jan Hus i Dalhems kyrka i Gotland, Sverige.
Biletet er tatt av Wolfgang Sauber og ligg på Wikimedia Commons.
(CC BY-SA 3.0)

Vi snakkar ikkje så mykje om John Wycliffe, trass i at eitt av dei punkta som vi ofte trekk fram som heilt sentralt for vår kyrkje og vår historie, nemleg det å få Bibelen på sitt eige morsmål, er eit punkt der vi i stor grad går i hans fotspor. At vi ikkje snakkar så mykje om han, er kanskje ikkje så rart, for han hadde ein del meiningar det er vanskeleg for ein lutheranar å dele, mellom anna stod han for synspunkt på nattverd, predestinasjon og eit kyrkjesynet han bygger på predestinasjonslæra si som står langt frå våre læresetningar. Andre ting kan vi nikke meir nøgd til, som til dømes synet hans på skilnaden mellom presteskap og legfolk og ikkje minst Skrifta, sjølv om vi nok heller ikkje der er heilt samde.

John Wycliffe levde på 1300-talet i England. Han var ein lærd mann innan filosofi og teologi og skapte mykje debatt i lærde kretsar i og utanfor kyrkja i si levetid.  Men for vår del er det kanskje viktigast at han var ein slags protoreformator. Han gjekk i klinsj med pavekyrkja, og utfordra henne på punkt som seinare reformatorar som Luther, Calvin og Wycliffe sin meir direkte etterfylgjar Jan Hus, tok opp att.

I desse juletider passar det godt med
Johannesprologen frå Wycliffebibelen.
Biletet ligg på Wikimedia Commons.

Eitt av desse punkta var som sagt at han ivra for å få Bibelen på lesaren eller tilhøyraren sitt morsmål i staden for latin. Ikkje berre ivra han for dette, men han fekk i stand ei omsetjing av Vulgata til engelsk. Han gjorde i alle fall ikkje alt av omsetjing, men kanskje fekk noko av NT engelsk språkdrakt frå hans hand. Han vart i til slutt kreditert omsetjinga som går under namnet Wycliffe's Bible. Denne omsetjinga dukka opp mellom 1382 og 1395. Boka er den mest tallrike av engelske middelaldertekstar, og over 250 manuskript eksisterer framleis. Den vart svært viktig for lollardane, ei kyrkjeleg protestrørsle sterkt influert av Wycliffe si lære. Sidan omsetjinga vart gjort frå Vulgata og ikkje dei greske og hebraiske grunntekstane, sette ho ikkje spor i dei første omsetjingane etter reformasjonen, men via omvegar fekk ho påverke den omsetjinga som har fått nærast guddommeleg status i enkelete miljø: King James-Bibelen! Wycliffe sette altså djupe spor.

John Wycliffe fekk slag medan han feira messe 28. desember 1384, og døydde 31. desember same år. I 1415 vart han erklært for kjettar, noko vi protestantar har tradisjon for ikkje å ta så tungt. I dag minnast vi han, saman med Church of England som har han på sin helgenkalender i dag.

Har du hugsa denne karen i julekrybba?

Frå ei julekrybbe i Barcelona.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Jula nærmar seg, og med det vert også julekrybba fylt opp av dei ulike personane som skal møte opp for å ta i mot den nyfødde frelsaren. Heime hos meg er det kun det lille barnet vi ventar på. Kanskje er det slik også i fleire julekrybber?

Det eg ikkje har i krybba mi, som eg kanskje burde skaffe meg, er ein figur ein har i julekrybber i Catalonia og nærliggande område, nemleg ein caganer. «Caganer» er katalansk for «dritar», og figuren er akkurat det det høyrast ut som. Det er ein mann som sit på huk og gjer det det høyrast ut som om han gjer. Dette skal vere ein viktig del av einkvar julekrybbe i Catalonia, noko det har vore sidan seksten-syttenhundretalet. Som oftast sit fyren eit stykke vekke frå sjølve krybba der Jesus ligg med gjetarar og vismenn rundt seg, men han er framleis ein del av julekrybba.

Akkurat kvifor dei har denne fyren der, veit ein ikkje, men det er ein så sterk tradisjon at også Den katolske kyrkja godtek han, og då ein i Barcelona prøvde seg med ei offentleg julekrybbbe utan ein dritar i 2005, møtte krybba så sterke protestar at fyren kom attende året etter.

Ein tradisjon for Norge? Kanskje ikkje....

Julekrybbefirgur frå Barcelona.
Biletet er tatt av Roeland P. og
 er henta frå Wikimedia Commons,
(CC-BY-SA 3.0)

Adventslabyrint

Labyrinten i 2012.
Biletet er tatt av Urmelbeauftragter og ligg på Wikimedia Commons.
(CC-BY-SA 3.0)

Eg kom over nokre vakre bilete på Wikimedia Commons, Dei er av ein adventslabyrint i Heilig Kreuz , ei kyrkje som vert brukt som senter for kristen meditajon i Frankfurt am Main. Det ser ut som om bileta er frå tre ulike år (2011, 12 og 13), men labyrinten ser i hovudsak ut til å vere lik.

Labyrinten er eit gamalt reiskap for kristen bøn, som har fått ein ny vår dei siste tjue åra. Labyrintar var brukt i middelalderen og var vanlege i kloster, i tillegg til at dei var prega inn i golvet i nokre kyrkjer, mellom anna i Chartreskatedralen i Frankrike. Labyrintar kan brukast som ein del av, eller som ein symbolsk, pilegrimsferd, eller det kan brukast som hjelpemiddel i kontemplativ bøn. Sjølv har eg prøvd det siste nokre gonger, og har svært gode erfaringar med konteplativ bøn i ein labyrint.

Sentrum i labyrinten i 2013.
Biletet er tatt av Urmelbeauftragter og ligg på Wikimedia Commons.
(CC-BY-SA 3.0)

Å bruke ein labyrint i adventstida, gjerne ein lyslabyrint som på bileta, er ein strålande ide. Der kan ein få tid og ro til å gå inn i adventstida. Som det står i eit hefte som er laga til ein annan adventslabyrint:

The purpose of the labyrinth is to slow us down to explore and think about the themes of Advent. We are not yet ready for Christmas, we are still getting ourselves to be part of the Kingdom and looking forward to the Second Coming of Christ.

Eg skulle gjerne hatt eit kyrkjerom der det var mogeleg å lage ein slik labyrint, både no i adventstida og ellers. Det er ein truspraksis eg gjerne skulle ha hatt som ein regelmessig del av livet. Grunnen til dette står godt oppsummert i ein artikkel av Kjersti Gautestad Nordheim i Bård Erik Hallesby Nordheim si bok Kan tru praktiserast? Teologi for kristent ungdomsarbeid.

Labyrinten i bruk i 2013.
Biletet er tatt av Urmelbeauftragter og ligg på Wikimedia Commons.
(CC-BY-SA 3.0)

Uansett på hvilken måte labyrinten brukes, handler det om helt fysisk å la seg lede inn mot sentrum av labyrinten, mot Kristus - på veier som slynger seg både utover og innover og som ikke alltid er helt logiske. Det handler om å finne hvile i midten, i Guds nærhet før vi sendes ut igjen samme veien, men med motsatt retning, ut i verden med det gode budskapet. Å vandre en labyrint er en god øvelse som også fungerer utmerket som øvelse på den gudstjenestelige bevegelse med inngang, samling og utsendelse. Det er en øvelse, en bønn, som leder oss tilbake til sentrum i vårt liv, til Kristus selv. Han som er vår tro, vårt håp og vår kjærlighet. Labyrinten leder oss tilbake til dåpen, til korset midt i vårt liv, og til løftet om Kristi nærvær i oss, og midt iblant oss. Og det er en øvelse i å bli sendt ut, ut i verden med evangeliet om Jesus Kristus, om Gud som kom til oss og ble hos oss. 

Ei øving som tar oss til sentrum av trua og ut att med evangeliet om Jesus Kristus som kom til oss. det er ei flott øving i adventstida!

Kjelder
Sitatet er henta frå  Kjersti Gautestad Nordheim "Labyrint" i Bård Erik Hallesby Nordheim, Kan tru praktiserast? Teologi for kristent ungdomsarbeid, Tapir Akademisk Forlag, 2008. s 255 
Sjå fleire bilete på Wikimedia Commons.

Svensk Madagaskar

Nesten ein svensk koloni.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Vi skal igjen til den heller sørgelege svenske kolonihistoria. Denne gongen ser vi på korleis koloniseringa av Madagaskar gjekk. Det kjem vel kanskje ikkje som ei overrasking at Madagaskar aldri vart svensk...

På byrjinga av 1700-talet var det eit stort piratsamfunn på Madagaskar. Desse hadde etterkvart kome opp i ei knipe, då dei ikkje var beskytta av nokon konge med tilhøyrande flåte, så i 1714 tilbaud 1400 piratar frå Madagaskar seg å stille med 25 skip til hjelp i Sverige sin krigføring i Russland. Som takk ville dei stå under den svenske kongen sitt vern. Dette rann ut i sanden, og piratane snakka ein stund med Danmark, før det igjen vart futt i planane med Sverige.

I 1718 var to utsendingar for piratane i Strömstad for å forhandle med svenskane. No var planane større. Piratane forslo at mot at den svenske kongen beskytta dei skulle dei oppgje piratverksemda og i staden drive handel med Kina for svenskane. I tillegg skulle dei gjere Madagaskar til svensk koloni og sende svenskekongen ei flåte med bemanna skip for å styrke den svenske marinen. Dette var ein avtale Karl XII ikkje kunne seie nei til. Ein av piratane, James Morgan, vart gjort til svensk adelsmann og blei utnemd til guvernør av Madagskar.

Saman med ei gruppe svenske offiserar sette dei no kursen mot Madagaskar for å starte arbeidet med å etablere den svenske kolonien. Dei dro avgarde, men måtte stoppe på vegen for å utruste skipa sine skikkeleg for den lange turen. I løpet av denne prosessen døydde Karl XII. Dei svenske styresmaktene vart no i stuss om kva dei skulle gjere. Nokon ville ikkje ha noko med piratar å gjere, medan andre såg det som bra for riket og i tillegg bra at dei omskulerte piratane. Svenskane brukte såpass lang tid på denne nølinga at piratane frå Madagaskar byrja å få kalde føter og hadde kome i økonomiske vanskar.

På grunn av nølinga og pengeproblema måtte det sendast nye skip frå Sverige. Dette tok tid, og i mellomtida flytta piratane seg litt rundt i Spania. Til sjuande og sist drog det så mykje ut i tid at den svenske offiseren som hadde ansvaret for ekspededisjonen, då han endeleg fann piratane att, bestemte seg for at dei hadde kome så langt ut på året at det var  for farleg å segle rundt Afrika. Han segla derfor heim til Sverige. Prosjektet var dermed i praksis over.

Ettersom tida gjekk, vart situasjonen for piratane på Madagaskar stadig vanskelegare. Dei var under angrep frå engelske, franske og portugisiske skip, og mesteparten av den mektige piratflåten var vekke rundt 1724.

Svenskane gav faktisk ikkje heilt opp. I 1726 hoppa dei på endå eit Madagaskar-prosjekt. Dette likna litt på «Boltholm»-saka i det at det dukka opp ein mann med ei god historie og fekk svenskane på kroken. No var det ein mann som hevda han hadde vore fange hos piratane på Madagaskar. Han sa at piratane sette den svenske kongen høgt og hadde stor respekt for det svenske folket, og derfor var det fornuftig for svenskane å slå seg ned på øya. Fleire personar høgt oppe i det svenske systemet sette inn økonomiske ressursar på å realisere dette prosjektet, men dei klarte ikkje skaffe nok pengar til å gjere noko, og også dette rann ut i sanda, og med det heile det svenske kolonieventyret på Madagaskar.

Kjelder
Herman Linqvist - Levande Historia, «Svenska kolonier» (Podcast 18. oktober 2010)
Dick Harrison, «Kunde Madagaskar ha blivit svensk koloni?»
Michael Wanner, «The Madagascar Pirates in the Strategic Plans of Swedish and Russian Diplomacy 1680-1730» 

De skal elska kvarandre!

Eg legg ikkje ofte ut preikene mine, men sidan eg trur denne preika har noko viktig å seie også til dei som ikkje er ein del av kjerna i kyrkjelyden, eller ein dei av kyrkja i det heile, legg eg ho ut her.

Preika ligg her slik ho står i mitt manuskript, bortsett frå at eg har lagt til nokre lenkjer og skriftreferansar i teksten. Hugs forøvrig at ei preike alltid er ein del av ein heilskap. Denne heilskapen får ein kun gjennom å delta på gudstenesta i ei kyrkje.

Vi markerer søndag for dei forfulgte i dag. Dette er noko vi gjer kvart år, der vi set av ein dag til å markere den delen av kyrkja som ikkje har det like bra som oss. For saka er jo at kristne i store delar av verda lir under manglande fridom og i andre delar av verda lir under rein forfølging, ofte i form av drap, bombeangrep, tortur og likande. Akkurat no er jo situasjonen i Irak og Syria sørgjeleg aktuell. Vi har vel alle lese dei forferdelege historiene om kva galningane i ISIL gjer med kristne, jesidiar, andre muslimske grupper og andre religionar. Det er sjølvsagt like ille når ein jesidi eller sjiamuslim vert drepen, men eg trur det gjer meir vondt for oss når det er ein kristen som vert drepen eller driven på flukt. For då kjem det nærare. Og så ser vi på oss sjølve som ein del av den same kyrkja. Når eg sa i stad at dei som var døypte var våre søsken i Kristus, så gjeld det også dei kristne som vert drepne i Irak. Dei er også våre søsken i Kristus. Og derfor vert det vondare med dei kristne, utan at dei er meir verdt enn dei andre.

Det som skjer med dei kristne i Irak eller Pakistan eller Nord-Korea eller andre stader, gjer at det kan kjennast så meiningslaust med slike gudstenester som dette. For ISIL og Taliban og Kim Jong-un kunne jo ikkje brydd seg mindre om kva vi står her og seier. Kva skal det då vere vits i. Delvis på grunn av dette, sat eg i går kveld og lurte på kva eg skulle seie i dag. I mangel på noko betre, tenkte eg å seie noko om noko eg har sagt før, nemleg at vi ikkje kan seie at kristne er forfulgde i Norge, og når ein påstår at kristne er forfulgde i Norge, hånar ein dei som verkeleg blir forfulgde. Eg tok derfor turen til Dagen sine nettsider. Dagen er ofte gode på stoff om forfulgte kristne, men dei er også gode på å gje ordet til folk som hevdar seg forfulgte på grunn av grunnlovsendringar eller at det ikkje er kristendomsundervisning i skulen eller kleskoden i NRK eller kva det måtte vere.

Då eg kom til Dagen sine nettsider, var det ikkje dette eg fann. Eg fann ei sak som vart lagt ut i går ettermiddag som viste korleis kristne i Norge i dag er offer for undertrykking og forfølging. Saka viste og med grell klarheit kven som er skuld i dette og korleis vi som medkristne kan jobbe for å rette opp i dette.

Dagen kunne i går melde om korleis kristne asylsøkjarar frå Mosul-området i Irak vart returnerte fordi norske styresmakter ikkje rekna det som nok sannsynleg at dei skulle bli drepne fordi dei var kristne. Rett nok var dette før ISIL tok makta i desse områda, for det har dei no, men allereie i vurderingane frå norske styresmakter vert det sagt at Mosul var «generelt utrygg, spesielt for kristne», og dei som kom hit fortalde korleis dei vart forfulgde av islamistar. Likevel vart dei sende ut frå Norge. Vi hadde mogelegheita til å hjelpe dei, men vi sende dei attende til forfølginga.

Kven sin skuld er dette? Jo, det er vår. Vi som fellesskap er det som har skapt dette systemet der politikarar frå ulike fløyar kappast om å vere strengast, der ein kan høyre frå begge sider i det politiske spekteret korleis dei sender eller sendte stadig fleire asylsøkjarar attende og der det kan virke som om det har gått sport i å hjelpe færrast mogeleg av dei som treng hjelp i verda. Vi i rike Norge tar i år i mot tusen flyktningar frå Syria. Tyrkia har tatt imot 1,6 millionar. Korleis kan dette ha blitt ein politikk det er bortimot tverrpolitisk semje om dei store linjene i? Fordi vi vil det. Fordi vi har stemt på desse politikarane og fordi vi har vist at det er slike tiltak som har fenga når vi har svarar i meiningsmålingar.

Så kva kan vi gjere for å hjelpe dei forfulgte kristne som vi støyter frå oss i vår iver etter å bygge murar rundt oss? Vi kan jobbe for å snu partia. Vi er sikkert folk her i dag som representerer dei fleste partia i Norge, i alle fall som sympatiserer med dei fleste partia. Då må vi jobbe frå innsida i alle partia for å snu denne menneskefientlege galskapen. Vi må gjere dette for våre forfulgte brødre og søstre som får beskjed om at dei ikkje har stor nok sjanse til å bli drept. Og om vi tar med oss andre i dragsuget, så hurra! Forfulgte jesidiar, muslimar, bahaiar, buddhistar, ateistar, jødar og kva med måtte vere treng også vern. Om våre kristne søsken kan opne for dei også, så lat oss glede oss. Men skal dette skje, må vi jobbe i breidda av parti og politiske organisasjonar. For det er ikkje slik at vi berre kan skulde på nokon for dette. Dette er noko vi i fellesskap har latt gro fram, og noko vi i fellesskap må rette opp.

Preiketeksten i dag byrja med Jesus sine ord: «Dette er det eg byd dykk: De skal elska kvarandre!» (Joh 15, 17)  Korleis kan vi i alvor hevde at vi elskar våre søsken i trua, når vi bygger murar som stenger dei ute og sender dei attende til drap og tortur? Jesus snakkar vidare om at verda hatar oss, og kanskje vil ein slik snuoperasjon som det eg snakkar om føre til motstand, misnøye og kanskje til og med hat. Men det er likevel naudsynt. Det er noko vi skuldar våre søsken i Kristus, og det er noko vi skuldar våre medmenneske som ikkje deler vår tru, men som er skapte av den same Gud, med det same menneskeverdet. «De skal elska kvarandre», seier Jesus. Så bygger vi i fellesskap eit system som ikkje byggjer på kjærleik, men på mistru og utestenging. Vi vert medskuldige i forfølginga i staden for søsken som rekkjer ut ei hand. 

Om vi hadde fulgt den ordinære tekstrekka i dag, hadde preiketeksten vore frå Matteus 25. Det er domscena i Matteus, den med geitene og sauene. Vi tar med litt av den, for den treff i alle fall meg. Scena er at Jesus har samla alle folk foran seg. Dei på høgre side får ros og slepp inn i Jesus sitt rike. Så kjem han til venstresida, og vi siterer: «eg var svolten, men de gav meg ikkje mat; eg var tørst, men de gav meg ikkje drikke; eg var framand, men de tok ikkje imot meg; eg var naken, men de kledde meg ikkje; eg var sjuk og i fengsel, men de såg ikkje til meg.’Då skal dei svara: ‘Herre, når såg vi deg svolten eller tørst eller framand eller naken eller sjuk eller i fengsel utan å hjelpa deg?’ Men han skal svara dei: ‘Sanneleg, eg seier dykk: Alt de ikkje gjorde mot ein av desse minste, det har de heller ikkje gjort mot meg.» (Matt 25, 42-54)

Dei vi stenger ute er dei svoltne, dei tørste, dei som sit i fengsel. Dei som Jesus identifiserer seg med. Og vi hjelper dei ikkje, vi gjer det motsette av å hjelpe, vi byggjer murar for å halde dei vekke. For meg vart artikkelen i Dagen i går ein augeopnar. Søndag for dei forfulgte er ikkje berre ei forbønsgudsteneste, det bør også vere startpunktet for ei reising som gjer at vi faktisk møter våre forfulgte brødre og søstre med kjærleik, og den reisinga startar med oss. Med at vi jobbar gjennom våre kanalar slik at vi som fellesskap ikkje lenger jobbar for å støyte frå oss, men for å møte dei som kjem til oss med kjærleik.

Eg har lyst til å slutte med eit dikt. Mange av dykk har sikkert - forhåpentlegvis - høyrd det før. Det er «Mea Maxima Culpa» av Jens Bjørneboe. Tittelen betyr «Min store synd», på norsk.

Jeg vet ikke hvor jeg har hørt det sist:"
Hvem er et menneske og ikke skyldbevisst?" 

Hvem er et menneske som ikke vet 

At han bør frykte all rettferdighet? 

Det er min sum av alt hva jeg har sett: 

Jeg håper Gud lar nåde gå for rett! 

Jeg håper Gud i himmelen vil si: 

Rettferdigheten, barn, den glemmer vi. 

Spør meg om “skyld”! Det er et grusomt ord. 

Enhver er skyld i alt som skjer på denne jord! 

I blygsel skal du snu ditt ansikt bort: 

Hva en har syndet, har vi alle gjort!’ 

Vi har sett uskyld, og vi skjendet den. 

Vår egen store skyld er alt vi har igjen. 

Vi har sett skjendsler, og vi lot dem skje. 

Ti det var skjendsler alt vi kunne se! 

Vi har lidt urett. Vi begikk den selv. 

Og vi ble mordere den samme kveld. 

Man handler blindt. Man er i beste tro. 

Mens man er rød til albuen av blod. 

I våre hjerter der er loven lagt. 

Og hver en tøddel av den står ved makt. 

Alt står som onde bilder fra en rus:  

Av jorden har vi gjort et slaktehus! 

Akk, vi må bøye oss i skam og si: 

Rettferdigheten, Gud, den frykter vi! 

Hvem er et menneske som ikke vet: 

Vi trenger nåde og barmhjertighet! 

Jeg vet ikke hvor jeg har hørt det sist: 

Hvem er et menneske, og ikke skyldbevisst?

Boltholm

Gustav III kunne nok med fordel ha vore litt meir kritisk til
kven som skaffa koloniar for han.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Vi tar ein ny tur i den skandinaviske kolonihistoria, og denne gongen er det ein særleg mislukka del av det meir eller mindre mislukka svenske koloniimperiet vi skal til. Eller det vil seie: Vi skal kanskje ikkje dit, for sansynlegvis eksisterte aldri Boltholm. Her er historia om den ikkje-eksisterande svenske kolonien.

I 1784 var Gustav III av Sverige på statsbesøk i Paris. Medan han var der dukka det opp ein interessant kar hos den svenske ambassadøren. Mannen kalla seg Gonzalez Baretto og hevda han var portugisar. Han sa at han kunne skaffe svenskane ein koloni ein stad mellom Cape Town og Indonesia. Der kjende han til ei øy dei kunne få ta over for ein god slump pengar. Han skulle i tillegg skaffe dei eit bygg med lager og verkstad på kysten av India.

Dette var eit tilbod som svenskane ikkje kunne seie nei til, for danskane var på dette tidspunktet i ferd med å bygge opp sitt koloninettverk som, sjølv om det ikkje var så stort, var meir vellukka enn det svenske.

Baretto fekk snakke med kongen, som spanderte tur på han til Sverige, der Baretto fekk forhandle med riksråden. Portugisaren var ikkje portugisisk, men viste seg å  vere ein tyskar med namnet William Bolt. Han hadde jobba for det engelske austindiakompaniet før han fekk jobb i det austerrikiske austindiakompaniet rett før det gjekk konkurs. Ein skulle tru at ein tyskar som hevda han var portugisar og hadde jobba for både britane og Austerrike ikkje var den ein først gav seg i handel med, men den svenske finansministeren Johan Liljencrantz såg tydlegvis på denne multipakken av nasjonale interesser som ein gavepakke for det svenske austindiakompaniet som då var i oppstartsfasen. Ein investering på 400 000 riksdalar skremde han heller ikkje, og saman drog Liljencratnz og Bolt til kongen som då hadde kome til Uppsala.

I Uppsala inngjekk dei ein avtale og kongen lova Bolt at han skulle få to svenske fregattar og eit handelsskip til disposisjon. Dei skulle segle frå Sverige i 1787 under kommando av Bolt. Då dei kom til «Boltholm», som var namnet dei gav den nye kolonien, skulle Bolt bli den første guvernøren. Bolt fekk også provisjonar på handel frå kolonien og ein saftig pensjon, mot at han skulle gje frå seg rettane han hadde fått til øya av «naboben av Scindia».  Sjølvsagt fekk Bolt også eit generøst forskot slik at han kunne førebu ekspedisjonen. Alt dette, trass i at han framleis ikkje hadde sagt noko meir om kvar denne øya låg, anna enn at ho låg ein plass mellom Cape Town og Indonesia...

På eitt eller anna tidspunkt må det ha byrja å kome nokre kritiske røyster i det svenske hoffet, for dei oppdaga at ingen kart viste nokon øy som kunne passe med den «Boltholm» dei skulle få i eige. Det var heller ikkje nokon som kjende til nokon nabob på Scindia. I 1787 fekk i alle fall Bolt beskjed om at han ikkje fekk skipa han var lova. Svenskane trengte dei i krigen dei planla mot Russland.

Den svenske kolonien «Boltholm» har aldri blitt oppdaga, mest truleg fordi han kun eksisterte inne i hovudet til den portugisiske tyskaren med så stor godvilje for britiske, austerrikiske og svenske koloniar...

Kjelde
Herman Lindqvist - Den svenska kononin i Ostindien - en stof bluff

Treeiningskyrkja i Fredriksted

Kyrkja frå 1792.
Biletet er tatt av Martin Lie, og ligg på Wikimedia Commons
CC-BY-SA-3.0

Vi skal igjen til kolonihistoria vår, og drar endå ein gong til Saint Croix, men no til Fredriksted, som er den andre byen på øya. Fredriksten gjekk under namnet «Westenden» i tida då øya låg under den danske kongen, men vi held oss til det noverande namnet. Byen vart grunnlagt på 1750-talet rundt kolonifortet Fort Fredrik, og allereie då vart kyrkjetomta lagt på ein ås på vestsida av byen. I 1766 bygde ein ei trekyrkje, men denne brann ned, og ein fekk i staden bygd kyrkja som framleis står der.

Den heilage treeiningskyrkja i Fredriksten vart vigsla av Martin Peter Ohm 15. januar 1792, etter å ha blitt jobba på i ti år. Den lange byggeperioden kom av at ein innimellom mangla pengar til bygginga, og derfor måtte stoppe. Kyrkja gjekk under namnet «Danskekyrkja».

Det var to kyrkjelydar i Fredriksten: Den danske kyrkjelyden og misjonskyrkjelyden, som begge brukte kyrkja og hadde same prest. Fram til 1859, altså i heile perioden denne kyrkjelyden var ein del av det same kyrkjesamfunnet som oss i Norge, var han ein del av Christiansted prestegjeld, og hadde presteteneste derifrå.

Det første dokumentet ein har frå kyrkjelyden i Fredriksten er ei medlemsliste frå misjonskyrkjelyden i 1788. Den vert ein underleg kontrast til vårt snakk om den forferdelege «400-årsnatta». I medlemslista vert det rekna opp kven som er med, om dei er svart eller mulatt og om dei er slave eller fri... Kanskje var det andre delar av kongeriket som hadde større grunn til å klage over eit undertrykkande regime enn oss i nord?

Det var ein stadig mangel på lutherske prestar i området, mykje fordi dei andre kolonimaktene der ikkje var lutherske, noko som gjorde at prestedekkinga til tider var sporadisk. Misjonskyrkjelyden vart leia av Michael Samuelsen, som trass det danske namnet var ein slave.

Når det gjeld Martin Peter Ohm, har eg ikkje funne ut så mykje. Han var gift i 18 år med Margretha Sophia Ohm. Ho ligg gravlagt på kyrkjegarden i Christiansted. Ho vart fødd i 1745 og døydde etter nokre harde år i 1792. I 1776 fekk Margretha og Martin Peter ei dotter saman, men ho døydde året etter. Martin Peder gav ut 24 utgåver av det eg vil tru er eit slags tidsskrift ,han kalla «Borgeren i Guds Rige», alle i 1772.

Ein underleg, og litt trist, del av det som også er ein del av den norske kyrkjehistoria. Ein kyrkjelyd med medlemslister som oppgjev om ein er slave eller fri.

Lutheran Church of the Zebaoth

Det viste seg vanskeleg å finne bilete av den kyrkja som var i
bruk  medan det framleis var ein «norsk» kyrkjelyd, men
slik eg forstår det, kan ein sjå kyrkjetårnet på dette biletet.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Det er tid for ei ny reise til kolonikyrkjene som ein gong har vore ein del av det kyrkjesamfunnet som i dag går under namnet Den norske kyrkja. I dag går turen til Dei amerikanske jomfruøyane, som ein gong gjekk under namnet «Dansk Vestindia», og vi skal til øya med det fromme namnet «Den heilage krossen», eller «Saint Croix». Saint Croix vart lagt under den danske trona i 1754, ei skjebne som øya mellom anna delte med Norge.

Allereie i 1733 vart øya kjøpt av det danske handelskompaniet Vestindisk-Guineisk Kompagni, og i 1734 hadde den danske, lutherske kyrkjelyden i hovudstaden Christiansted si første gudsteneste. Ein byrja ikkje på bygginga av eit kyrkjebygg før i 1750 og kyrkja vart vigsla i 1753 under namnet «Lutheran Church of the Zebaoth». Ho husa kyrkjelyden i 78 år, med eit midlertidig opphold i den anglikanske kyrkja i byen i 1831, då den lutherske kyrkja måtte pussast opp. Bygget går i dag under namnet «Steeple House» og vert brukt som museum.

I 1834 kjøpte kyrkjelyden kyrkjebygget til den nederlandske, reformerte kyrkjelyden som då forlot Christiansted, og har sidan det holdt hus i eit anna bygg.

I  «vår» tid, altså medan kyrkjelyden var ein del av den same kyrkja som oss i Norge, var det altså det første kyrkjebygget som vart brukt, men delar av interiøret i den gamle kyrkja vart flytta då kyrkjelyden bytta bygg, så det er framleis «norske» restar i kyrkja. Mellom anna kan ein finne eit minnesmerke over ein norsk prest.

Slik eg forstår gravsteinen, var presten Johannes Jacobus Stoud  som vart fødd i Kristiansand 27. september 1707. Han var barnebarn til Ludvig Stoud som var biskop i Kristiansand. Johannes kom som prest til St. Croix i 1740, rett frå studia, og gifta seg på øya. Han «døde salig efter en langvarig Sygdom d. 19 April 1749», og enka fekk satt opp minnesteinen etter han.

Stoud var altså prest i den lutherske kyrkjelyden i perioden før den første kyrkja vart bygd. Det er mogeleg det også var andre norske prestar i kolonikyrkja etter Stoud, men eg har ikkje funne nokon. Dette er noko Den norske kyrkje si avdeling for kolonikyrkjehistorikk absolutt bør finne ut av.

På brureferd i Telemark

Ei fantstisk kyrkje. 

Eg var særs heldig i helga, og fekk vere vigselsprest i den fabelaktige Heddal stavkyrkje i Notodden. I samband med dette forsøkte eg å lese meg opp på historia til kyrkja, og der var det nokre punkt ein kunne stoppe opp ved.

Det eine som var av interesse var korleis kyrkja vart bygd. For der andre kyrkjer har blitt bygd av bygdefolket, kongen, ein ambisiøs prest eller liknande, hevdar ein i Heddal at kyrkja deira vart bygd av eit troll på tre dagar. Trollet Finn forsøkte å lure byggmeisteren til å gje frå seg hjarta sitt i betaling for kyrkja, men som seg hør og bør med slike trollhistorier, enda det heile med at trollet sprang i sinne frå den ferdigbygde kyrkja og gav seg til å kaste store stein mot kyrkja. [1] For første, og godt mogeleg siste, gong hadde eg dermed ein grunn til å snakke om troll i preika mi.

Eit anna pussig poeng med denne kyrkja, gjeld ikkje først og fremst kyrkja, men historieskrivinga. For den må vel seiast å vere heller selektiv... I 1954 kom det ut eit festskrift for kyrkja, og der skreiv dei mellom anna om prestane kyrkja har hatt gjennom historia. Dei hadde sjølvsagt ikkje så mykje å seie om alle, men skreiv om to katolske prestar og dei som var prest i kyrkja mellom ca 1800 og 1954. For desse siste prestane gav dei eit kort resyme av det dei skreiv om dei som ei underoverskrift under namnet. Vi ser berre på desse underoverskriftene for å få eit inntrykk av dei som var prestar i kyrkja i dei hundre og femti åra før festskriftet kom ut.[2] Det kan vere verdt å merke seg at dette sjølvsagt var lutherske prestar.

• Orginalen blant Heddals geistlege
• Misjonsmann og pietist
• Skulemann og bygdeordførar
• Tre korte år i Herrens tjeneste
• Den lærdaste presten, men likevel audmjuk og elskeleg
• Prelaten blant Heddals prestar
• Den mest folkekjære presten i Heddal
• Den mest kjærkomne sjelesyrgjar hos sjuke og gamle. Einaste presten i Heddal med H.M. Kongens fortenestmedalje i gull
• Den nåverande presten i embedet 

Det er tett mellom godorda her, altså.

Så kan vi ta ein titt på det dei skriv om dei katolske prestane. Dette vert rett nok innleia med orda: «Dei fyrste prestane er berre nemde i jordebøker og rettsprotokollar når det har vore ein og anna tvist med bøndene. Det er då helst det vonde som kjem fram, og prestane har nok jamnt over vore betre enn sitt rykte.» Det er uklart om dei med «Dei fyrste prestane» meiner dei katolske prestane, dei lutherske fram til rundt 1800 eller begge gruppene, men dei går i alle fall vidare med desse skildringane:

«Men det fortelst om den katolske presten Audun Asmundsson at han hadde eit uekte barn som blei lyst i  «kuld och kjøn» ved den vestre dør i Heddal kyrkje.
Og hr. Jens, siste katolske presten, var så fæl at han tilslutt laut røme frå bygda i løynd».[3]

Slik kan ein altså skrive historia. Ein plukkar fram godorda om protestantane og driten om katolikkane....

Noter

[1] Heile segna kan ein lese i Heddal stavkykrje: Festskrift ved vigsla 1954, s. 97-99 
[2] Ibid, s. 47-57
[3] Ibid, s. 46

Englebyen

Byvåpenet til Arkangelsk.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I dag, på mikkelsmess, tar St. Isidors minne turen til Arkangelsk. Kvar ellers skulle ein dra på minnedagen for alle englane, enn til ein by som har fått namnet sitt etter erkeengelen Mikael?

På 1100-talet vart det nemleg etablert eit kloster i området der byen ligg no, klosteret var tileigna erkeengelen Mikael, og byen som vaks opp rundt klosteret fekk namn etter den same engelen, men då berre i den korte formen vi kjenner namnet no: Arkangelsk. Eit flott namn på ein by!

Eg tenkte eg skulle skrive noko om gamle kyrkjer og klosterbygg i byen, særleg dei som hadde noko med englar å gjere, men eit sørgeleg kapittel i Arkangelsk si historie dukka opp. Før revolusjonen i 1917 hadde byen ein flott katedral i samband med klosteret og mange andre kyrkjer. I sovjettida som fulgte, og tydlegvis særleg på 1920- og 30-talet, vart dei aller fleste av desse rive ned. Eg veit ikkje om det gjaldt alle kyrkjene, men det kan sjå slik ut på den engelske Wikipedia-sida om byen. Den seier berre «its historic churches»...

Men heldigvis er det framleis bilete av nokre av desse kyrkjene. Vi ser på nokre av dei, og får nøye oss med at verken englane eller resten av kyrkja treng bygg for å eksistere, sjølv om dei heilt klart er gode å ha.

Klosteret med katedralen. Eg går ut ifrå at det er katedralen ein ser i bakgrunnen.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Klosterkyrkja i 1927. Biletet er frå Wikimedia Commons.

Eg er usikker på kva denne kyrkja heiter. Frelsarkyrkja? Kristi forklaringskyrkje?
Biletet er i alle fall frå rundt 1910 og ligg på Wikimedia Commons.

Den same kyrkja. Biletet er tatt ein gong før 1917 og ligg på Wikimedia Commons.

Treeiningskatedralen. Kyrkja vart bygd i 1709 og rive i 1929.
Kvifor byen hadde to katedralar veit eg ikkje.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Den same kyrkja fotografert i 1909.
Biletet ligg på Wikimedia Commons.

Slik såg kyrkja ut inni i 1909. Biletet er frå Wikimedia Commons.

På ein måte er det passande at ein by som har namn etter den fremste i kampen mot ondskapen har fått eit så kraftig slag. Noo vert fleire av dei gamle kyrkjene bygd opp att, så kanskje er byen eit vitnemål om Mikael på fleire måtar?

St. Olav i India

St. Olav's Church i Serampore.
Biletet er henta frå wikimapia, og eg trur eg har lov til å bruke det.

I Vest-Bengal i India ligg byen Seramapore. Eg vil tru det er ein ganske liten by i India, sidan det «berre» bur rundt 200 000 menneske der. Men vi tar likevel turen til Serampore, for i denne byen finn ein noko så spesielt som ei kyrkje med det underleg norske namnet «St. Olav's Church». «Korleis hamna heilage Olav i India?» spør du kanskje, og det skal vi svare på no.

Frå 1755 til 1845 var Serampore ein del av det ikkje veldig imponerande danske imperiet, og altså ein del av det same kongeriket som det Olav skal ha kristna rundt 700-800 år tidlegare. I 1776 fekk ein mann med namn Ole Bie ansvaret for byen. Bie var frå Trondheim, og må ha hatt det som verkar som det vanlege trønderske synet på Olav, nemleg at det vel eigentleg ikkje har levd ein større helt nokon gong. Ole Bie fekk nemleg for seg at han ville bygge eit nytt landemerke i byen sin, og valet for bygning fall på ei kyrkje. Kva var vel då meir naturleg enn at trønderen Bie valgte å namngje kyrkja etter den største mannen som nokon gong har anda ut i Trøndelag? «Ingenting», vil nok trønderar seie, og det sa i alle fall Ole Bie, og dermed tok arbeidet med St. Olavs kyrkje i Sermapore til i 1800.

Byggeskisse.
Biletet er eigd av det danske nasjonalarkivet,
men eg satsar på at det er så gamalt at det
kan brukast her.
Biletet er lånt frå denne sida.

Bie fekk aldri sett sitt forsøk på å bygge Trondheim i India bli fullført, for han døydde i 1805, og då stod det framleis att å byggje fronten og tårnet på kyrkja. Heile kyrkja stod ferdig i 1806. Ei dansk, luthersk kyrkje midt i India.

Ein skulle kanskje trudd at Bie gjekk for ein norsk, eller i det minste nordisk, stil på kyrkja, men den er meir engelsk i stilen og liknar på engelske kyrkjer i Calcutta som igjen var inspirert av St. Martin-in-the-Fields i London. Sentralt, midt på tårnet, er våpenskjoldet til kong Christian VII.

Våpenskjoldet, og kyrkja, er der framleis, som om det er det mest naturlege å ha på eit kyrkjetårn i India, men kyrkja har hatt eit hardt liv. Den har vore i bruk heilt fram til 2009, som kyrkje for ei lokal baptistkyrkjelyd og eit teologisk fakultet i byen. Inne i kyrkja skal det vere fleire vitnemål om den danske fortida. Kyrkja er no stengt, sidan der er fare for at heile bygget kan kollapse, men det pågår eit restaureringsarbeid som delvis er finansiert frå Danmark. Dette skal sikre dette minnet om dansk stormannsgalskp for framtida. Eit minne som også seier ganske mykje om norsk historie.

Om Den norske kyrkje skal stille på gjennopninga, noko eg meiner vi bør gjere sidan det er ei norsk kyrkje, tar eg gjerne på meg å representere. Eg reknar med at ansvarleg for norske kolonikyrkjer finn telefonnummeret mitt når det vert aktuelt.

Jokke - Den store poeten

Foto: May-Irene Aasen.
Biletet ligg på Wikimedia Commons.

Frå tid til anna dukkar det opp folk som klarar å fange verda rundt seg med ord. Joachim Nielsen var ein av dei.

Få, om nokon andre, tekstforfattarar har på same måte som han klart å fange vennskap og svik, kjærleik og kranglar, fest og kvardag, personlege tragediar og draumar, byliv og stoveliv, samstundes som han mala eit univers med personlegdomar det var lett å bli glad i og lett og hugse.

Jokke vert lett oversett som rølpesongaren som sang om øl i kjøleskapet og hasjrøyking i mørket. Han gjorde det også, men Jokke hadde så mykje meir. Om ein avskriv han som ein rølpete rusmisbrukar, går ein glipp av ein musikalsk og tekstmessig skatt. 

Eit liv med og i rus vert skildra med beinhard realisme, samstundes som humor og varme ligg i tjukke lag. Han skildra ei verd eg ikkje kjenner. Den slitne delen av Oslo for nokre tiår sidan. Likevel grip det meg, og eg får sympati med denne kulturen som eg aldri har vore eller kjem til å bli ein del av. Dei gripande miljøskildringane og levande personane tar tak i lyttaren, og slipp ikkje taket.

Det er ei anna verd, men tekstane er så allmennmennesklege at også eg kjenner meg att i. Dei handlar om meg også. Probemstillingane er universelle og evige. Kjærleik. Draumar. Vennskap. Kvar ein høyrer heime. Ingen som har samla på teikneseriar i barndomen kan vel unngå å bli gripe av «Tempo» og kven kan ikkje tidvis kjenne seg att i «Verdiløse menn» eller hat-elsk forholdet til heimstaden  i «Trygge Oslo»?

Personleg vil eg hevde at teksten om den klønete avstandsforelskinga i «For pen» kanskje er den vakraste og varaste kjærleiksteksten på norsk.

Når desse tekstane vert støtta av feiande flott rock - ikkje nyskapande og ikkje ekstraordinær, men likevel feiande flott - står vi att med ein av dei verkelege gigantane i norsk rock.

Jokke fortener å bli hugsa som noko meir enn berre ein «narkoman», men eg vil likevel avslutte med den sangen. For det er ein av dei mest gripande han skreiv. Den vart både skrive og spelt inn i heroinrus. Rett etter innspelinga segna han om. Då kom han seg, men to månader seinare døydde han av endå ein overdose.   

Hadde han levd, ville Jokke blitt 50 år i dag. Mannen er død. Musikken og tekstane lever!

Skjeggeskatt

Eit bevis på betalt skjeggavgift.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

5. september 1698 såg historia det som kanskje er ein av dei raraste skattereglane verda har sett.

Historia er slik: I 1698 var Peter den store på ein av turane sine i Europa. Det han såg der, gjorde at han tenkte nytt om den mannlege hårmoten i Russland. For i Europa såg han at menn stort sett ikkje hadde skjegg. Dette var svært ulikt Russland, der mennene hadde store skjegg, noko som både var ein kulturell skikk, og grunna i den ortodokse kyrkja sitt syn på korleis ein mann skulle sjå ut.

Peter fann ut at han ikkje kunne ha eit rike av skjeggete menn, og umiddelbart etter at han kom heim til Russland gjekk han til aksjon. 5. september, på velkomstfesten, som sjølvsagt var full av skjeggete menn, beordra han alle saman til å barbere seg.

For å få folk til å følgje den europeiske moten, la han ein gigantisk skatt på dei som hadde skjegg. 100 rublar i året, ein sum som var ein liten formue.

Reglane gjaldt kun i byane og for overklassen, og prestane hadde særlege reglar som gjorde at dei fekk ha hårveksten sin i fred. Bønder fekk behalde skjegget, men om dei skulle inn i ein by, måtte dei enten barbere seg eller betale ein kopek i skjeggavgift. Betalte ein avgifta fekk ein eit bevis på at ein hadde lov til å ha skjegg. Dette var forma som ein mynt, og på dei to sidene var stod det at avgifta var betalt og «Skjegg er ei overflødig byrde.» I tillegg var «mynten» prega med eit bilete av skjegg og bart.

Denne skrivaren vil driste seg til å vere ueinig med Peter, uansett kor stor han var. Barbering er ei overflødig byrde!

Ferdaminni fraa Sumaren 2014: Jo Vedlo Hodne - Banemann åt Karl XII

Turen gjekk i så godt ver at det var
vanskeleg å ta eit godt bilete.
For eit betre bilete, kan ein sjå
på mykingbygda.no.

Sommaren 2014 baud på ein lenge planlagt ekskursjon, nemleg til minnebautaen for Jo Hodne som vart heidra med ein bauta i heimbygda for å ha tatt livet av Karl XII. Lite kan vel gje ei større stjerne i Norge enn å ha drepe ein svensk konge, som i tillegg til å vere svensk konge var så frekk at han kriga mot norske troppar. Både ein bauta og ein ekskursjon var altså heilt på sin plass. Etter mykje leiting fann eg endeleg bautaen, og fekk derfor ein grunn til å skrive om strilelandet sin store helt. Vår eigen «Kingslayer»: Jo Hodne.

Jo Hodne vart fødd rundt 1694 og kom frå Hodne på Myking. I 1713 vart han kalla inn til Nordhordlendske 1. reservekompani, og var i kompaniet fram til 1719, då han hamna i Nye Mellen Nordhordlendske kompani som han var i fram til han vart dimittert i 1719. Dette var midt i Den store nordiske krigen, og han hamna i Østfold, som var eit viktig område i denne krigen, og i vår forteljing.

For i 1718 hadde Karl XII og den svenske hæren sett seg føre å ta Norge frå Damnark. For å gjere dette var Fredriksten eit sentralt mellommål, og det er her Jo Hodne skal ha blitt «banemann åt Karl XII». Fredriksten vart beleira av svenskane, og 15 mann frå Hodne sitt kompani var inne i beleiringa, så det er altså mogeleg han var med i det avgjerande slaget.

Svenskane grov seg ned, medan nordmennene skaut på dei med gevær, lysbomber og kanonar. Karl XII var ute i skyttargravene og inspiserte dei. Han var kjent for å vere i frontlinja, noko han også var denne dagen. Han hadde på seg ein vanleg uniform, slik at ikkje nordmennene skulle sjå kven han var og skyte han. Han stilte seg etterkvart i ei skyttargrav med hovudet over grava for å sjå. Folka rundt han bad han om å vere forsiktig, men fekk til svar «Var inte rädd!» Så var kongen plutselig død. Skoten i tinningen.

Liket av Karl XII på veg heim etter at nokon andre enn Jo Hodne skaut han.
Biletet er mala av Gustaf Cederstöm og ligg på Wikimedia Commons.

Jo Hodne kom heim til Myking året etterpå. Der fortalde han bygdefolket om det han hadde vore med på. Han skal då ha sagt at han hadde skote den svenske kongen i dette slaget, og han døydde sjølv i trua på dette seinare på 1700-talet ein gong.
I 1926 fekk så ungdomslaget på Myking på plass ein bautastein for bygda sin store son. På bautaen står teksten  «Jo Vedlo Hodne - Banemann åt Karl XII»

Vi gjev no ordet til ein gamal byantikvar i Oslo: Kjeld Th. Magnussen:

Etter eget utsagn hadde han, trass i stummende mørke og to hundre meters hold, både sett og skutt blink på den svenske kongens hode med sin glattløpede muskett. Normalt var det en ren slump om kulen fra et slikt våpen traff en låvedør i dagslys på slik avstand. Historien er naturligvis en diger skrøne, selv om den er hogd i stein.

Og det er nok mogeleg at den godaste Magnussen har rett, for rettsmedisinarane gjev heller ikkje mykje støtte til  ungdomslaget. Dei kan fortelje at kongen fekk ei kule med diameter mellom 19 og 20 millimeter i hovudet. Dei norske kulene var 18 millimeter. I tillegg vart han skoten frå nært hald, medan nordmennene stod 200 meter vekke.

Myking kan nok altså ikkje skryte av å ha fostra ein som drap svenskekongen, men dei har i alle fall ein knakande fin bautastein!

Hovudkjelde
Yngve Nedrebø, "Banemann åt Karl XII" i Bergensposten 2/2007

Keisar Norton I

Keisar Norton I i keisarlege klede, som
seg hør og bør.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

St. Isidors minne har ikkje sansen for monarkiet, men av alle monarkar, vil vi i dag slå eit slag for keisar Norton I. Dette er ein monark etter denne skrivaren sitt hjarta.

Keisar Norton vart fødd som Joshua Norton i England i 1819. Han tente seg rik i Sør-Afrika, og dro så til USA, der han etterkvart klarte å miste formuen sin på ein heller klønate måte. Han kjøpte opp all risen i San Francisco for å drive prisen i veret. Dette hadde kanskje funka, hadde det ikkje vore for at det kort tid etter kom fleire skip til byen fullasta med ris, noko som gjorde at prisen stupte. Det heile førte til at han slo seg konkurs og dro frå byen på slutten av 1850-talet.

Så i 1859 var han igjen attende i San Francisco, og det er no moroa byrjar. 17. september 1959 fekk han følgjande tekst på trykk i San Francisco Bulletin:

At the peremptory request and desire of a large majority of the citizens of these United States, I, Joshua Norton, formerly of Algoa Bay, Cape of Good Hope, and now for the last 9 years and 10 months past of S. F., Cal., declare and proclaim myself Emperor of these U. S.; and in virtue of the authority thereby in me vested, do hereby order and direct the representatives of the different States of the Union to assemble in Musical Hall, of this city, on the 1st day of Feb. next, then and there to make such alterations in the existing laws of the Union as may ameliorate the evils under which the country is laboring, and thereby cause confidence to exist, both at home and abroad, in our stability and integrity. —NORTON I, Emperor of the United States

Seinare la han også til «beskyttar av Mexico» til tittelen sin, som om ikkje keisar av USA var nok. Då Maximilian besteig den mexicanske trona i 1864, vart han dømt til døden av Norton I, som ein ursurpator, utan at eg vil tru Maximilian tok akkurat det så tungt...

I eigenskap av keisar, sendte han ut dekret, til dømes at kongressen skulle oppløysast, at både det demokratiske og det republikanske partiet skulle oppløysast og at ein skulle bygge ei bru mellom San Francisco og Oakland. Denne brua eksisterer faktisk i dag under namnet San Francisco - Oakland Bay Bridge, utan at det er keisaren sin skuld.

Desse ordrane vart sjølvsagt oversett, men mannen sjølv fekk faktisk ein viss form for aksept for kravet sitt om å vere keisar. Han kravde ei form for skatt, og det vart faktisk betalt 50 cent per natt for å innlosjere han i eit herberge. Ein gong sendte han ut ein keisarleg beskjed som sa «Know ye that we, Norton the First, have divers complaints from our liege subjects that our Imperial wardrobe is a national disgrace», og kravde nye klede. Underleg nok spanderte byrådet klede frå ein prestisjetung skreddar.

Keisarleg valuta.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Norton I trykte også opp eigne pengar, som faktisk vart godkjent som valuta på resturantar og butikkar i byen. Når det vart sett opp skodespel og konsertar, reserverte ein alltid eit sete til han og restaurantar såg på det som ei ære om han åt der, og stilte ut «keisarlege godkjenningar» for å trekke gjester.

Heile denne tilsynelatande «aksepten» av keisaren, var nok ganske humoristisk. Folk likte den underlege og eksentriske fyren som ikkje gjorde nokon skade med kravet sitt.

8. januar 1880 datt han om på gata, og døydde. Då dei gjekk gjennom sakene hans, fann dei ut at han omtrent ikkje eigde noko som helst. Utrulege 30 000 menneske fulgte han til grava nokre dagar seinare. Minneordet i San Francisco Chronicle kunne seie oss ikkje mindre enn dette om keisaren:

Norton I rises up the exact peer of the haughtiest King or Kaiser that ever wore a crown. Perhaps he will rise more than the peer of most of them.

Vi må nok seie oss einig. Norton I, keisar av USA og beskyttar av Mexico, når høgare enn alle andre kongar og keisarar.  Ingen andre kan skilte med ein slik sjarm!

Kjelde
William Donaldson, Brewer's Rouges, Villains & Eccentrics, s. 472-474.

Ei kyrkje for dyra

Industridrift av høns.
Biletet er tatt av Maqi og ligg på Wikimedia Commons.
(CC-BY-SA 3.0)

I dagens Vårt Land vert ein viktig diskusjon løfta fram når dei ser på korleis enkelte verdsett nokre dyr på ein slik måte at det ser ut som om dei har høgare verdi enn menneske. Dette har sjølvsagt samanheng med den absurde minnestunda for ein hund som vart skoten i Rogaland i forrige veke.

Det er lett å seie seg einig med dei som peikar på at ein kan gå for langt i å likestille dyr og menneske, men samstundes er det også lett å sjå at dette ikkje er det som er hovudregelen i dag. Særleg ikkje i vår del av verda.

Der folk straumar til ein minnestund for ein hund som vart skoten, lir tusenvis av andre hundedyr i små bur kvar einaste dag. Utelukkande for å mette våre ynskjer om klede med revepels. Fjærfe og laks vert ala opp under høve som er djupt tragiske og grisar slepp ikkje ut i friskluft før dei vert slakta. Og samstundes veit vi at Norge ikkje er ein versting på dette området.

Hovudregelen er ikkje at vi gjev dyr for stor verdi, men at vi devaluerer dei til eit nivå der dei kun har verdi som noko som kan konsumerast og gje økonomisk vinning.

Dette perspektivet vart heldigvis tatt fram av sokneprest Kristin Fæhn i Vårt Land, men desverre var det ikkje det som fekk hovudfokuset i artikkelen. Likevel er nok er denne delen av korleis vi verdset dyr, noko som gjeld dei fleste av oss i mykje større grad enn at nokon gjev kjæledyra sine for høg status. For vi er alle i større eller mindre grad ein del av grunnlaget for det industrialiserte landbruket.

Eg ynskjer meg ei kyrkje som tør å snakke ærleg om dette perspektivet. Vi snakkar ofte om «forvaltaransvar», og skal vi ta forvaltaransvaret vårt på alvor, er dyrevelferd eit sentralt spørsmål.

Dette perspektivet kan vi løfte utan å vere redde for å blande saman menneskeverd og dyr sin verdi. Eg trur at respekt for dyr og respekt for menneske i eit samfunn heng saman. Høg respekt for menneskelivet gjev høg respekt for dyr, og liten respekt for dyr gjev liten respekt for menneskeverdet. Forsvarar vi dyra som i dag vert utnytta i eit kapitalistisk system som kun ser på dyr som produksjonsmiddel, forsvarar vi samstundes menneske som lir under det same kapitalistiske systemet. Og snur vi ryggen til korleis levande skapningar vert grovt utnytta, er det lettare å sjå vekk når våre medmenneske vert offer for den same utnyttinga.

Det er fint at kyrkja løftar fram menneskeverdet. Det skal vi gjere. Men lat oss ikkje gløyme at vi også har eit ansvar for dyra vi deler jorda med og brukar som våre tenarar.

Lat oss slutte med eit visdomsord frå Ordtaka. «Den rettferdige har omsorg for buskapen sin, den urettferdige er utan hjartelag.» (Ord 12.10)

Lat oss gjere som svenskane - Bruk «hen»

Aftenposten melder at det kjønnsnøytrale pronomenet «hen» er med i den siste utgåva av Svenska Akademien si ordliste. Dette er noko vi også bør gjere til normert språk i Norge, for dette pronomenet er noko vi også har bruk for i Norge.

Ordet er kontroversielt i Sverige, noko som nok skuldast at det vert knytt opp mot idiotiske tankar knytta til mellom anna såkalla «kjønnsnøytral barneoppdraging», der ein ikkje vil «pådytte» barna ein kjønnsidentitet. Dette er berre fjas, og ikkje noko som bør få øydelegge for eit godt ord. For vi har faktisk bruk for ordet.

Det har blitt tatt til orde for å bruke «hen» i staden for «han» og «ho» for dei som har ein uavklara kjønnsidentitet, og det kan sikkert ha ein funksjon der, utan at det i praksis vil utgjere den heilt store forskjellen i den daglege språkføringa for dei aller fleste. Dei det gjeld kan nok godt bruke ordet utan at det nødvendigvis treng å kome inn i nokon ordliste. 

Men vi har alle bruk for ordet. Det er eit ord vi sikkert kunne ha brukt mange gongar kvar dag, om vi hadde gjort det til eit meir vanleg ord. Lat meg ta nokre døme.

Vi startar med ein vanleg samtale. Lat oss først ta det utan «hen».

- Eg var hos optikaren i dag.
- Kva sa han, då?
- Det var ikkje ein mann. Det var ei dame.
- Å, ja. Kva sa ho, då?
- Ho sa at eg må få meg sterkare briller.

Så tar vi samtalen med «hen».

- Eg var hos optikaren i dag.
- Kva sa hen, då?
- Ho sa at eg må få meg sterkare briller.

Og vips, har vi forenkla og effektivisert språket. 

Så eit døme frå noko eg skreiv på Facebook for ei stund sidan. Eg brukte då «hen», men vi tar det først utan «hen». (Fritt etter husken.)

- Om nokon kan kome heim til meg og vise meg korleis eg får ut lyspærene i spottane i taket mitt, skal han eller ho få både ein og to koppar kaffi som takk. (Problemet kursivert)

Så slik eg skreiv det, og slik det burde vere.

- Om nokon kan kome heim til meg og vise meg korleis eg får ut lyspærene i spottane i taket mitt, skal hen få både ein og to koppar kaffi som takk. (Løysinga kursivert)

«Hen» er eit genialt, lite ord som enkelt og greit kan gjere språket vårt meir effektivt og elegant. Det passar inn mellom dei andre pronomena og er ein logisk og naturleg forbetring av språket. Lat oss få det inn i normert norsk!

Den gjævaste bjønneskyttaren

Det er vanskeleg å ta bilete av eit bilete bak glas, men her
er Tor Tarjeison Austad.

Det er på tide å ta eit djupdykk i ættesoga att. Sist gong eg gjorde det, såg eg på ein av mine forfedre med ein spesiell livhistorie, nemleg On Tong Wiese. Denne gongen går turen til den andre sida av slektstreet, og til ein mann som også hadde ei spesiell livhistorie, men på ein annan måte. Han var ein meisterjeger, og tok åleine livet av over 60 bjørnar.

Tor Tarjeison Ausatd vart fødd i 1785 og døydde i 1879. Han levde heile livet sitt på garden Austad i Drangedal, og var ein av to store bjørnejegarar i Drangedal på den tida, men Tor var den som skaut flest bjørn. Allereie som tolvåring skaut han sin første bjørn. Denne bjørnen skaut han med hagle, og trudde ikkje han hadde drepe han før han tilfeldig fann han daud rett etter at han hadde skote etter han.

Han vart ofte henta inn for å ta livet av bjørn som herja i buskapen i bygdene i dalen, og hevda at han ikkje var redd når bjørnen luska rundt han, for det var kun skadeskoten bjørn som var farleg, meinte han. I tillegg til binner med unge, sjølvsagt.

Det gjekk mange forteljinger om Tor og bjørnene. Ein gong hadde han skadeskote ein bjørn som kom mot han på to bein. Bjørnen stoppa rett framfor han, og dei stod og stirra på kvarandre. Så gjekk bjørnen ned på alle fire og luska vekk. Då fekk Tor lada om og drap bjørnen. Ein annan gong jaga ein bjørn han opp på ein stor stein. Der sat han medan bjørnen gjekk rundt steinen til Tor hadde fått lada om og skaut bjørnen.

Tor hadde også ein bjørn heime, av alle ting. Han tok med seg ein bjørnunge ein gong, sansynlegvis etter å ha skote mora. Bjørnungen budde i ein jordkjellar på Austad heilt til han vart vaksen, men «då blei han så sinna, at dei måtte gjøre av med'n». Tor hadde tydelegvis blitt glad i denne bjørnen, for han fekk henta inn svogeren sin for å ta livet av han.

Tilsaman drap Tor Tarjeison Austad 65 bjørnar. Då han hadde drepe 60 fekk han premie. Ei sølvkanne som kosta 60 spesidalar. På lokket var det ein bjørnefigur. Geværet han skaut dei fleste bjørnane med var framleis på garden i 1924. Han hadde fila inn eit merke i geværet for kvar bjørn han skaut med det. På geværet var det 58 merker. I tillegg til bjørnane skaut han og mange ulvar, utan at det skal vere nokre historier om dette.

Også for ein gamal jeger tar det slutt. Bjørnejakta hadde sansynligvis allereie tatt slutt, men som åttiåring ville han skyte rev. Då la han ut åte og sat seg på ein stol i fjøset og venta. Heldigvis for Tor kom det ikkje rev, for han hadde lada geværet slik at det sansynlegvis hadde eksplodert om han hadde skote med det...

Dette var altså historia om ein av minne tipp-tippar. I dag er det rart at nokon får premie for å ta livet av kanskje det flottaste og mest majestetiske dyret i dei norske skogane, men verda har ikkje alltid sett ut som no. Eg trur ikkje vi skal måle ein gamal bjørnejeger etter våre mål for kva som er rett og gale når det kjem til rovdyrpolitikk. Han var ein mann av sin tid, og i sin tid var han «den gjævaste bjønneskyttaren» i bygda.

Kjelde:
Olav Sannes, Drangedal med Tørdal: ei bygdesoga, 1924. S. 92-94

Skismaet

Hagia Sofia i Istanbul.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.
Foto: Antoine Taveneaux (CC-BY-SA 3.0)

Folk har samla seg for for å be non i Hagia Sofia i Konstantinopel. Småsnakkinga er i ferd med å døy, då ein brått høyrer at hovuddøra vert slått hardt opp. Dei som snur seg, ser ein mann dei kanskje veit kven er. Kardinal Humbert, utsending frå pave Leo IX, kjem i rask og målretta gange opp midgangen. Han styrer seg inn mot altaret og då han kjem fram dit legg han frå seg eit dokument. Så går han raskt mot hovuddøra att. Han forsvinn raskt frå byen, men stoppar ved bymuren og kostar støvet av føtene. Han er ferdig med Konstantinopel.

Nokre av dei som var att i kyrkja då kardinalen gjekk med faste skritt ut av kyrkja, tok opp dokumentet på altaret og las det som stod skrive. Dei ser at dei held ei bannbulle i hendene. På den kan dei lese at Mikael Cerulariu, patriarken av Konstantinopel er lyst i bann av paven i Roma. Ei veke seinare vert kardinalen lyst i bann av patriarken.

Hendinga i Hagia Sofia skjedde 16. juli 1054, og i dag minnast vi ei av dei store katastrofene i kyrkjehistoria.

Vår frue av Kazan

Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

I dag ser vi på eit av dei mest kjente ikona av Gudefødersken, nemleg ikonet frå Kazan, det vart nemleg funne nettopp 8. juli i byen Kazan i Russland.

Kazan hadde i 1579 nettopp blitt erobra av russiske troppar, og i byen budde den ti år gamle jenta Matrona. Fleire gonger kom Jomfru Maria til henne i draume og bad henne om å fortelje til både sekulære og kyrkjelege styresmakter kvar eit ikon av henne kunne bli funne. Matrona gjekk til styresmaktene, men ingen trudde henne. Til slutt gjekk Matrona saman med mor si til staden ho hadde sett i draumane. Det var eit hus som hadde brent ned, og under ruinane fann dei ikonet nedgravd. Dette skjedde 8. juli. Kanskje hadde ikonet kome frå Konstantinopel på 1200-talet og blitt gravd ned for å bli beskytta, men det var i alle fall nytt for russarane.

Erkebiskopen snudde om då han såg ikonet, som skal ha sett ut som om det var nytt. Med pomp og prakt vart det installert i ei kyrkje i byen, og seinare i katedralen. Snart gjekk det rykte om alle mirakla som skjedde i samband med ikonet.

Ikonet vart ein nasjonalskatt i Russland, og vart brukt som ein form for talisman i fleire store slag, mellom anna mot Napoleon i 1812 og ikkje minst i slaget ved Poltova som vart kjempa mot svenskane på 8. juli 1709.

Ikonet, eller kanskje ein kopi for kopiar vart fort populære, vart flytta rundt i dei viktige kyrkjene Russland, og var lenge i Moskva før det enda i St. Petersburg. Ikonet i Kazan forsvann i 1904, og det i St. Petersburg, som mange meiner var det originale, forsvann i samband med revolusjonen i 1917. Men på grunn av den ortodokse tradisjonen med nøyaktige kopiar, har vi framleis ikonet med den spanande historia.

Kjelder:
* OrthodoxWiki
* Leonid Ouspensky og Vladimir Lossky, The Meaning of Icons, St. Vladimir's Seminary Press, 1999. s. 88

KM i galskap IV - David dendritten av Thessalonki

David i mandeltreet.
Biletet er lånt frå Orthodoxwiki.

Det er lenge sidan vi har vore innom Kyrkjemeisterskapen i galskap, men i dag ser vi på ein ny deltakar. No er det David dendritten av Thessaloniki sin tur. Av namnet kan ein kanskje forstå at det har noko med trær å gjere, og det har det. Vi snakkar her om mykje det same som stylittane, altså søylehelgenane, berre at David klatra opp i eit tre. Eit mandeltre for å vere nøyaktig. Historia om David er som følgjer:

David vart fødd i Mesopotamia rundt 450. For å finne eit roleg liv i kontemplasjon flytta han til Thessaloniki i Hellas og gjekk i kloster. Akkurat kvifor han gjorde dette er det ingen som veit. Mesopotamia var eit hovudområde for klosterrørsla på denne tida, så det burde vore nok å velgje mellom der. Uansett kom han til Hellas då han var mellom 15 og 20 år og vart munk der.

David gjekk inn for hard askese og gjorde inntrykk på dei andre munkane. Då abbeden døydde ville dei ha David som ny abbed, men det ville ikkje han. Han valgte i staden endå strengare askese, og klatra opp i eit mandeltre. Der vart han i tre år, og som det var med stylittane var han utsett for elementa heile tida, men i motsetnad til stolpene dei sat på, stod ikkje treet stille. Det bevegde seg i vinden. Imidlertid kan ein vel tenkje seg at han kunne finne litt skugge for regn og sol mellom bladane?

Slike dendrittar var noko nytt i Hellas, sjølv om det var kjent i Mesopotamia og Syria, og David trakk til seg folk. Som stylittane merka han nok at vil ein ha ro er ikkje det luraste å klatre opp i noko høgt på ein offentleg plass. Folk kom til han for råd og for å høyre han tale.

David i treet.
Biletet er henta frå Wikimedia Commons.

Han var i treet i tre år og bad, fasta og snakka med folk. Då kom det ein engel til han og sa at bønene hans var høyrt og at han kunne gå ned. Engelen sa også at han skulle gjere ei god gjerning til før han døydde. Det vart bygd ei celle til David utanfor bymurene, ettersom engelen hadde sagt at han skulle fortsette askesen i ei celle, og han gjekk dit. Folk kom til cella hans for forbøn, og det gjekk gjetord om denne «engelen» som sat i cella og tok imot folk. Om natta såg folk flammer som stod opp frå cella, og det vart ein slags attraksjon å sjå på cella frå bymuren om natta. Flammene skada ikkje David, og folk såg på det som eit teikn på kjærleiken mellom han og Gud. David vart verande i cella i 20-30 år.

Så i 520 kom erkebiskopen til David. Han bad David om å reise til Konstantinopel for å overbevise keiseren om å halde fast på Thessaloniki som provinshovudstad. Han såg på dette som den kjærleikshandlinga engelen hadde sagt at han skulle gjere, og av respekt for erkebiskopen og kjærleik til folket og byen tok han på seg oppdraget og gjekk ut av cella for første gong på årevis.

Ryktet gjekk fortare enn han reiste, så då han kom til Konstantinopel vart han tatt imot som ein heilag mann. Han fekk legge fram si sak for keisaren. Dette gjorde han på ein overbevisande måte. Han tok eit stykke glødande kol saman med røykelse i handa. Så gjekk han saman med disiplane sine i ein time og bad og velsigna dei som var tilstades. Då han var ferdig var hendene uskadde. Så la han fram saka, og fekk det slik han ville.

I skipet på veg heim sovna han inn, og 26. juni er minnedag for han for katolikkar og ortodokse. Og St. Isidors minne.

Ein kan stille seg spørjande til det andelege utbyttet av å sitte i eit tre i tre år, men det kvalifiserer i alle fall til KM i galskap.

Vi avsluttar med ei ortodoks hymne slik den står hos Ortodoxwiki:

An Angel on earth, and stranger to all earthly things,
thou madest a tree thy dwelling like an eagle's nest,
whence, O David, thou didst soar up to Heaven,
where thou didst find that Tree which in Eden we lost of old.
Remember us all, who keep thy memory